VPRO Tegenlicht en Top der Onmisbaren

VPRO aan de lijn. “We willen de waarde van nieuwe democratische besluitvorming van onderop laten zien. In een uitzending van Tegenlicht. Want hoe zou het zijn als niet de Tweede Kamer de keuzes zou maken in het coronabeleid maar een  groep van mensen waar we allemaal zo hard voor applaudisseren. Mensen in de zorg, politie, vuilnismensen, onderwijs, boeren? “ 

Samen met de redactie van VPRO’s Tegenlicht hebben we zo’n programma gemaakt door het ook echt te doen. Hoe zou de wereld eruit zien als 'de onmisbaren' het voor het zeggen hadden? Acht willekeurige ‘onmisbaren’ hebben drie dagen lang in een kasteel in Vollenhove het democratische gesprek gevoerd over corona. Alsof het een G7 top was, maar het was de Top der Onmisbaren.  

Rode Wouw heeft samen met de redactie de formule van de democratische gesprekken ontworpen en uitgeprobeerd en letterlijk buiten beeld de gesprekken begeleid. En de Amsterdamse politieagent, de Veluwse verpleger, de Achterhoekse boer, de Brabantse vuilnisophaler, de onderwijzeres, verpleegkundige, militair en voedselbankvrijwilliger kwamen er samen uit.

Voor de tweede keer alweer is Joop Hofman gevraagd om formateur te zijn bij het bouwen aan een College van B en W en vooral het maken van een Raadsprogramma met en van de hele gemeenteraad. Van Midden Drenthe deze keer. De gemeenteraad wilde dat niet alleen de plannen van de meerderheid van de raad moeten doorklinken in het gemeentebeleid maar van alle partijen in de raad. Dus een raadsprogramma. Verder wilde ze het geluid, de kleur en de smaak van de Middendrentse samenleving meer terug zien in hun beleid en ambities. Dus meer samen met inwoners en ondernemers aan de slag. Vanaf stap 0. Joop Hofman is samen met Erjen Derks formateur bedoeld voor de raadsperiode 2022-2026. 
Raadsleden bouwen in korte tijd een raadsprogramma in elkaar. En natuurlijk doen ze dat buiten het gemeentehuis. In café Meursinge in Westerbork. Meisje op terras: “Wat doen deze mensen? Papa: “Dit zijn onze  gemeenteraadsleden. 1x per vier jaar stemmen voor een gemeenteraad. Nu maken ze hier plannen voor de komende 4 jaren. Meisje: “Ik wil ook wel meedoen”.

De gemeente Groningen heeft het aangedurfd om een nieuw soort wijkraad op te zetten: een cooperatieve. Een wijkraad met daarin 11 bewoners en 6 raadsleden, die de beslissingen voor de wijk samen nemen.

Wat zou er gebeuren als we beslissingen en daarmee de invloed weer dichterbij mensen brengen? Dat mensen zich weer ‘eigenaar’ van hun eigen straat, buurt en wijk laten voelen? Dat we ons realiseren dat er behoefte is en steeds meer ontstaat naar een nieuw model van lokaal bestuur. Een model dat verder gaat dan stemmen, of zoals steeds vaker: niet meer stemmen. Een model dat uitgaat van het versterken van elkaar en minder reactief is.

Een manier om dit te bereiken is een ‘cooperative council ‘ ofwel een coöperatieve gemeenteraad met een vertegenwoordiging van lokale politici en inwoners. Met gelijkwaardige invloed en zeggenschap. In Engeland zijn ze al bezig met deze vorm van gezamenlijk beslissen, zie het ‘Innovation Network Cooperative Councils’ (www.coopinnovation.co.uk) en/of http://youtube.be/LMh77gw9WQ8

Ze gaan in Engeland uit van een aantal principes: inwoners worden niet uitgenodigd op basis van expertise of netwerk. Nee, alle inwoners zijn experts als het om hun eigen wijk gaat omdat ze er wonen. Deelnemers worden verkozen door middel van loting, voor een afgesproken periode, waarna gerouleerd wordt zodat steeds meer wijkbewoners betrokken worden en invloed krijgen. Daarnaast gaat men uit van een gelijkwaardige informatiepositie. Met andere woorden: zowel lokale politici als inwoners hebben toegang tot dezelfde, begrijpelijke informatie over de te bespreken onderwerpen. En ten slotte hoort bij beslisrecht ook budgetrecht dat wat coöperatief besloten wordt ook coöperatief wordt betaald.

En nu Oosterpark, Groningen. Want wat onder andere in Londen kan, kan nu ook in Groningen kunnen, ondanks dat de lokale democratie in Nederland anders is ingericht. 

Vanaf januari  2018 is er een Cooperatieve Wijkraad Oosterpark, waarin lokale politici en gelote wijkbewoners op wijkniveau beslissingen nemen. Zij kunnen beslissen over alle zaken die op het niveau van een wijk spelen en kunnen worden aangepakt. Niet alleen is de Cooperatieve Wijkraad  inhoudelijk beslissingsbevoegd, maar heeft ook budgetbevoegdheid. 

De CWR heeft 2,5 jaar lang geëxperimenteerd met het zoeken van een goede balans tussen keuzes van raad en bewoners, met het sterker naar voren brengen van de stem van de bewoners in de Oosterparkwijk, met  het maken van goede keuzes en steeds opnieuw zoeken van nieuwe wegen. Terwijl tegelijkertijd oude gewoontes op de loer lagen. Er zijn twee eindevaluaties. Het Bureau Breuer Intraval concludeert in het eindrapport: “Het eerste doel - het nemen van goede besluiten door de CWR voor de Oosterparkwijk (resultaat) – lijkt deels te zijn gerealiseerd. Bij de eindmeting vinden significant meer mensen dat er voldoende (goed) overleg heeft plaatsgevonden voordat er besluiten zijn genomen. Dit is des te verheugender, omdat dit het dichtst bij de kern van de CWR ligt. De beide andere onderdelen – genoeg (verschillende) wijkbewoners betrokken bij het nemen van besluiten en begrip voor de beslissingen van de CWR – laten echter geen significante verschillen zien, alhoewel de verschillen wel de goede kant opgaan. Aan het tweede doel van het experiment - het in gang zetten en onderhouden van een ontwikkeling waardoor er steeds betere besluiten voor de wijk kunnen worden genomen (proces) - is zeker voldaan. De afgelopen (ruim) twee jaar is continu gewerkt, geschaafd en gesleuteld aan de CWR om deze goed te laten functioneren”.

De CWR was één onderdeel van vijf  democratische experimenten in  Groningen. Ook deze reeks is geëvalueerd. En inmiddels is er als vervolg op deze experimenten een Gronings model voor wijk-en dorpsdemocratie opgesteld.

Rode Wouw heeft het startprogramma verzorgd voor deze volstrekt nieuwe vorm van lokaal besturen. En doet externe begeleiding, waaronder de driemaandelijkse kwartaaldagen van de CWR. Dat zijn volle dagen over de democratische koers, over slimme samenwerkingen, over de agenda van de CWR en over steeds opnieuw zaken uitvinden.

Een kleine week na de gemeenteraadsverkiezingen van 21 maart 2018 schoof Joop Hofman aan in De Dialoog in Ermelo. Een eerste kennismaking met de Ermeloer politiek. En direct als aanstaand formateur van het nieuw te vormen College van B en W.
Daarna waren er precies 5 bijeenkomsten, in de volle groep, nodig om in Ermelo een coalitie te smeden. NRC zette een week na de verkiezingen (28 maart 2018), Ermelo op 4 als het gaat om "een verkiezingsuitslag die een formatie lastig kan maken". En het bleef ook 4, namelijk de vierde gemeente in Nederland met een college en een akkoord. Precies 2 weken later is er een college, zijn de wethoudersportefeuilles verdeeld, ligt er een coalitieakkoord en weten de 4 partijen (Progressief Ermelo, Burger Belangen Ermelo, SGP, VVD) hoe ze samen met de hele gemeenteraad en inwoners een Maatschappelijk Raadsprogramma gaan maken. Dat wordt opgesteld in een samenwerking van raadsleden, inwoners, ondernemers en organisaties.
Joop: “Het was een feestje, intens, attent, zwoegen, maar vooral leuk om dat proces van college smeden en coalitieakkoord bouwen te begeleiden. Ik denk ook dat het vooral snel is kunnen gaan omdat we niet werkten met losse overleggen met partijen. Dat leidt alleen maar tot een gerichtheid op jezelf op partij en als je niet uitkijkt op politieke loopgraverij. Met als gevolg onderhandelingen in een Whats In It For Me-sfeer. In een groep moet je er samen uit komen, merk je de ruimte die er is, voel je waar de zwaarte zit, kun je samen even ontsnappen met iets luchtigs en er is er altijd en elke minuut het bovenstijgende belang om er uit te willen komen”.
Eén van de politiek vernieuwende punten die er uit kwamen is het Maatschappelijk Raadsprogramma, een aanpak waarin alle raadsleden, rond door de inwoners opgestelde samenlevingsagenda in gesprek gaan met Ermeloers. Vier jaar lang, en minstens twee onderwerpen per jaar. En steeds komt dat terug in een gezamenlijk raadsprogramma.

De gemeenteraad  van Midden Drenthe is er van overtuigd dat ‘het’ anders moet. En ‘het’ is dan vooral de wijze waarop de raad inspeelt op initiatieven vanuit de Midden Drentse samenleving en andersom hoe de raad meer plannen en beleid kan ontwikkelen met de bewoners en bedrijven. Om te leren is ze een doe-experiment gestart. Geen workshops of inleidingen, maar gewoon de samenleving oproepen tot een initiatief en dan als raad er samen aan te werken op een open, niet vooraf ingekaderde manier, met inwoners in de lead. ‘Democrazy’ is het  genoemd in Midden Drenthe. Het doen is het leren. Daarom is er een Doegroep van raadsleden en een Leergroep van raadsleden.  Rode Wouw begeleidt dit ‘democrazyische’ proces.

IIn Januari 2014 stelde schepen Willem Frederik Schiltz van Antwerpen aan Joop Hofman de vraag of de Rode Wouw mee wilde helpen met het ontwerpen en invoeren van iets heel nieuws: een burgerbegroting. Op 15 juni van dat jaar opende het VRTjournaal van 8 uur met “iets heel nieuws. In Antwerpen beslissen honderden burgers vandaag over de begroting van de gemeente”.
Inmiddels is Antwerpen aan de vierde ronde toe. Elk jaar groeit de deelname en word het samenstelling diverser. Meer dan 2000 Antwerpenaren doen op allerlei bijeenkomsten mee.

De vraag die 5 maand eerder aan Rode Wouw werd gesteld luidde: “maak een ontwerp voor het uitvoeren van het proces van burgerbegroting in de wijken van het district Antwerpen volgens de kwaliteitscriteria, en stel een leerprogramma op voor medewerkers en voeren dat uit.” In een dynamische werkgroep van 7 mensen is dat geflikt: ontwerpen, vragen stellen, begroting doorakkeren en vertalen, oefenen en veel oefenen, werkvormen bedenken, intrainen medewerkers. En ondertussen werd er achter de schermen gewerkt aan het vrij maken van 10% van de bestaande begroting ten behoeve van de burgerbegroting.

Burgerbegroting Antwerpen is inmiddels een begrip en een inspirerend voorbeeld geworden voor Nederland. Vele Nederlandse gemeenten dalen af naar de stad aan de Schelde om te zien en horen hoe deze democratische vernieuwing nu echt werkt. En het is te merken aan de werkvormen die in Nederland gebruikt worden. Overal anders maar allemaal met een snuifje Antwerpen er in. Het ontwerpproces van de Antwerpse burgerbegroting kenmerkt zich door de spelvormen die per ronde uitgevoerd worden. Niks geen verbale woordenstrijd, maar met behulp van democratische spelvormen en dialoogkaarten heeft iedereen evenveel in de melk te brokkelen.
Het ontwerp voor het uitvoeringsproces is opgedeeld in tweeën: een methodisch ontwerp voor de startbijeenkomsten en een methodiek voor de finalebijeenkomst. In de eerste bijeenkomsten stellen inwoners de agenda van de stad op en delibereren er met elkaar over. In de finalebijeenkomst stellen bewoners de prioriteiten en verdelen het geld tot op één euro nauwkeurig. Inmiddels is de aanpak doorontwikkeld naar een derde ronde: de projectenkeuze. Inwoners dienen zelf projecten in voor de gekozen onderwerpen en maken ook samen de eindkeuzes. Voor 2017 was dan een stevig keuzedebat op een zondag in april, over meer dan 200 projecten

Hebben inwoners de overheid eigenlijk nodig om lokaal cultuurbeleid vorm te geven? Of is het juist andersom en heeft het bestuur veeleer de inwoners nodig? Het gemeentebestuur van Hellendoorn besloot het laatste. Inmiddels zijn de inwoners van deze Overijsselse gemeente druk bezig om het plaatselijke cultuurbeleid voor de komende jaren opnieuw vorm te geven. Het gebeurt in woonkamers en aan keukentafels. In kantines en bij de bakker. Iedereen praat mee.
De gemeente kent waarachtig een echte cultuurburgemeester, Johan Kampman. Hij haalde alle verenigingen, groepen, eenlingen en organisaties bij elkaar voor een klaterend begin. Onder aanvoering van deze groepen is er 2 maand lang een Cultuurkaravaan door de dorpen een wijken getrokken.
Voetbal, kroamschudden, paasvuren branden en carbid schieten zijn in Hellendoorn net zo goed cultuur als beeldende kunst en muziek. Wie bepaalt eigenlijk wat cultuur is? “Cultuur, dat zijn we immers zélf! Cultuur is wat we zijn, wat we doen, dat is heel breed. Dat is niet voorbehouden aan een klein groepje.” zegt een deelneemster aan het ‘deliberatief proces’ over de lokale cultuur. Deliberatief? Een moeilijk niet zo Hellendoorns woord voor ‘er over praten met elkaar’.
Maar het gaat verder dan ‘er over praten’. Er wordt ook van alles tussendoor geregeld, zoals een ‘coulissenman’, een popkelder, een prikbord. De inwoners stellen de Cultuurvisie op en stellen het ook vast. Zo heeft de gemeenteraad dat bepaald. Een groep van meer dan 100 Hellendoorners gaan elkaar het culturele vuur na aan de schenen leggen en nemen de eindkeuzes. Deze groep, de Bonte Honderd, is voor de helft ‘ingeloot’ en de tweede helft heeft zich aangemeld tijdens de Cultuurkaravaan of gewoon na een berichtje in de krant.
In een productieteam met veel Hellendoorners begeleid Rode Wouw vooral het proces van keuzes maken, met nieuwe methodieken, door werkvormen aan te dragen en de bijeenkomsten aan te slingeren. Dat is van belang omdat de Hellendoornse inwoners een stap maken van het in de beleidswereld nog niet eens zo oude ‘co-creëren’ naar zelfbepaling. En zo wordt dat ‘delibereren’ ook een vorm van een inlevende dialoog tussen meer dan 100 mensen in plaats van een inspraakavond of een ‘stickertjesplaksessie’.

In opdracht van de rekenkamercommissie van Alphen a/d Rijn hebben wij onderzoek gedaan naar de effecten van het nieuwe beleid t.a.v. burgerparticipatie, op de rol van bewoners en raadsleden. In het onderzoek is gewerkt met gemengde onderzoeksteams  van raadsleden, inwoners en ambtenaren, die elk een casus onderzochten. Door samen het proces te reconstrueren kreeg men inzicht in elkaars beleving van dit proces. Het resultaat is weergegeven in een essay met spannende aanbevelingen en warm ontvangen door de raad. Belangrijkste les: elkaars wereld leren kennen!

Het nieuwe participatiebeleid: Nieuw en Anders wil o.a. het initiatief vooral bij inwoners laten waardoor meer betrokkenheid ontstaat bij de eigen straat, wijk en stad. De gemeente krijgt steeds meer een faciliterende rol. Met dit als uitgangspunt hebben we met vier onderzoekteams 4 casussen onderzocht: een burgerinitiatief, een in eigen beheer ontwikkelde dorpsvisie, de maatschappelijke participatie in een wijk en het groenbeleid in een dorp. Bij het onderzoek is m.n. gekeken naar het samenspel en het democratisch proces gedurende het hele traject. Daarbij is o.a. gebruik gemaakt van instrumenten als de Democratische Bril www.democraticchallenge.nl en de Waardendriehoek www.pubiekewaarden.nl

 Dat leverde interessante bevindingen op, die zijn verwoord in het einddocument dat in de vorm van een essay aan de raad is aangeboden. Daarin onder andere een zestal bevindingen voor de raad zelf, maar ook veel lessen voor ons allemaal, bewoners, ambtenaren, raadsleden en collegeleden.

Het is bijzonder dat er aan het eind van dit onderzoek een gezelschap van Alphenaren is ontstaan dat met elkaar ‘Nieuw en Anders’ heeft leren omgaan.

'De leefstijltrainingen zijn ontwikkeld samen met bewoners en de GGD en sluiten perfect aan bij de vragen van m.n. wijkbewoners.'

Het landelijke programma Gezind in de Stad, GIDS, is in Veenendaal vooraf gegaan door het Sociaal programma in het JES-gebied (Jan Roeckplantsoen, Engelenburg-noord en Schrijverspark) en door het Lokaal gemeentelijk gezondheidsbeleid. Het is bekend dat in wijken met bewoners met gemiddeld een lage opleiding en lage inkomens de gezondheid significant slechter is en dus het beroep op de gezondheidszorg en de uitval bij werk en participatie veel en veel groter is.

GIDS in de wijk heeft tot doel om in dit geval het voormalig JES-gebied tot een gezonde wijk (voetnoot) om te vormen. Dat betekent veel preventieve aandacht laagdrempelig dicht bij huis. Onder andere door de inzet van eigen ambassadeurs en trainers die zelf in de wijk wonen en vanuit verschillende culturen (en ook verschillende talen) acceptabele boodschappers zijn, waarvan iets wordt aangenomen, omdat het vanuit de gemeenschap komt.

Dat betekent ook dat de boodschap op meerdere momenten vanuit verschillende kanten op dezelfde manier moet worden uitgedragen. Hier doen we dat vanuit het sociale domein, de sport en het basis onderwijs. Zo heeft één van de basisscholen al het certificaat van gezonde school en heeft een gezamenlijke actie inde wijk ook een ‘gezond schoolplein’ opgeleverd.

Er wordt gesproken met de gemeente en de zorgverzekeraar om de leefstijltrainingen in het basispakket (als extraatje) te kunnen opnemen. De leefstijltrainingen zijn ontwikkeld samen met bewoners en de GGD en sluiten perfect aan bij de vragen van m.n. wijkbewoonsters. Doordat er trainers en vooral trainsters ingezet worden die afkomstig zijn uit verschillende landen, kunnen ze ‘cultureel’ vertaald worden en bovendien in eigen taal gegeven worden, zodat hiermee ook de groep laaggeletterden bereikt wordt. Een groep die vanuit preventie gezien meestal onzichtbaar en onbereikbaar is.