Doorontwikkelen burgerbegroting Antwerpen

In 2014 was Antwerpen de eerste gemeente in Nederland en Belgie die durfde te starten met een burgerbegroting. Toen al heel gewaagd. Joop Hofman (Rode Wouw) mocht de invoering toen begeleiden en ontwikkelde samen met een team Antwerpenaars een stappenproces voor de burgerbegroting, die nu nog steeds geldt als dé burgerbegroting van de Lage Landen. 10% van het gemeentebudget wordt door Antwerpse burgers ingezet op thema’s en projecten die zij belangrijk vinden. Het bestuur realiseert zijn programma voor de overige 90%. Elk jaar trekken vele Nederlandse gemeenten naar het district Antwerpen om te kijken hoe dat nu werk, die nieuwe democratie. Nu 7 jaar later is de werkvorm toe aan een update en verfrissing. Niet omdat het niet werkte, maar omdat het te goed werkte. De deelname van bewoners was zo groot, met overvolle zalen,  dat er iets anders bedacht moest worden. Maar wel zo laagdrempelig, uitnodigend, goede deliberatie tussen bewoners en zeggenschap die in handen blijft van bewoners. Een klus voor Rode Wouw. Joop Hofman ging aan de slag, in samenwerking met Hanne Bastiaensen (DemSoc) en Michiel Nuytemans (Tree Company). De Vlaamse experts op burgerbegroting.

Zowel de analyse (wat speelt er nu?) als oplossingsscenario’s zijn opgesteld in overleg met medewerkers en bewoners. Hierdoor is de burgerbegroting nu sneller geworden (minder stappen), zijn er nieuwe dialoogvormen geïntroduceerd en tegelijkertijd kunnen er nog meer mensen aan mee doen dan de 8000 van het afgelopen jaar.

Sterk Hoogkerk
Sterk Hoogkerk is de titel van de burgerbegroting in Hoogkerk, een dorp aan de westkant van de gemeente Groningen. Op een driedaagse werkreis naar Antwerpen van Groningse bewoners en professionals werd het duidelijk: “Dit gaan we ook doen”. Het was een bezoek aan de Burgerbegroting van Antwerpen, al 10 jaar lang trendsettend in Europa. Gesprekken met bewoners, politici en professionals overtuigde groep Groningers. De driedaagse was gestart op een bovenruimte van een Antwerps café, met een inhoudelijke aftrap van Joop Hofman (Rode Wouw) over de keuzes binnen een burgerbegroting. En de derde dag was een ‘bouwdag’, de deelnemers gingen ter plekke een proces bouwen voor Hoogkerk, met veel Antwerpse accenten.
Nu zijn ze in Hoogkerk met vele, vele tientallen mensen de democratie aan het heruitvinden. Vijf en zestig kant en klare Hoogkerkse ideeen en plannen liggen al op tafel van Sterk Hoogkerk

De gemeente Culemborg moest het met 3 miljoen minder doen. Op een begroting van 80 miljoen. Dus een bezuiniging van 3 miljoen of nieuw begroten met 77 miljoen? Wij kiezen voor het laatste.
En de gemeenteraad van Culemborg ook. Zijn hebben met een brede motie beslist dat het College de ‘besparingsopdracht’ met inwoners moest oppakken. Dit volgens de uitgangspunten in het Democratisch Akkoord van de stad.
Daar horen mooie woorden bij als bottom-up, gedurfd, maatschappelijk partnerschap, spannend, maar het was ook vooral hard, nee snel werken. Zeven weken hadden we. En ‘we’ is Hein Albeda  en Joop Hofman.

Het ‘herbegroten’ en vooral ook ruimte maken voor €3 miljoen is wezenlijk anders dan het maken van een burgerbegroting. In een burgerbegroting gaat het om gezamenlijke keuzes over toegevoegd geld. Nu gaat het om gezamenlijke keuzes over minder geld. Nog simpeler: iets nieuws toevoegen of iets bestaands veranderen of weghalen. Het gaat dus ook over echte pijnlijke keuzes. Waarbij inwoners niet voor hun eigen ‘hachie’ gaan, maar vanuit betrokkenheid en solidariteit met de hele stad, samen keuzes maakt.
In het design van het participatieproces is op 3 onderdelen sterk ingezet:
1 Komen tot een brede keuze wat belangrijk is voor de toekomst van Culemborg en dus moet blijven of worden uitgebouwd,
2 Komen tot een overzicht en keuze welke zaken anders kunnen of minder in Culemborg. Dit zijn de pijnlijke momenten.
3 Vooral richten op het bespreken van de verschillen van opvattingen van inwoners.

Op punt 1 en 2 komen bewoners toch wel redelijk snel tot een lijst. Punt 3 zijn de hete hangijzers van de stad. Wel of niet betaald parkeren, waar wel ,waar minder, wat betekent dat voor ondernemers, wat voor fietsers. Dus ook wat voor de economie en de duurzaamheid? Of verhoging van de eigen bijdrage van sportclubs aan onderhoud sportvoorzieningen. Hoe dan? Zelfwerkzaamheid, contributie omhoog, meer kantineverkoop. Maar wat met leden die nu al moeite hebben met contributiebedrag? Dit gaat over vraagstukken als gezondheid, maatschappelijk deelnemen, oneerlijke concurrentie.
Zomaar twee voorbeelden waar in totaal meer dan 1000 Culemborgers aan mee hebben gedaan.
Te beginnen met een bewonersbijeenkomst (volwassenen en kinderen) om samen de begroting onder handen te nemen. Daarna een ‘trechterdag’ om te kijken wat mag én kan, en waar spanning zit in opvattingen. Vervolgens een terugkombijeenkomst om met bewoners te bespreken waar ieder het over eens lijkt en waar de spanning zit (verschillende opvattingen, in strijd met regels). Daarop zijn de uitkomsten vertaalt in een enquête voor alle Culemborgers die zich aangesproken voelen. Eens kijken hoe zij aankijken tegen de resultaten en vooral de spanningen. En dat was dan de basis voor twee online sessies (www.synthetron.com) om de nuances en alternatieven in met name de laatste 8 dilemma’s te ontdekken.

Uit dat geheel aan gesprekken kwam ook een duidelijk beeld. De grens van besparing ligt bij zorg voor mensen die het echt nodig hebben en toegang voor mensen met een laag inkomen om te kunnen meedoen aan de samenleving. Maar nog veel meer begrotingstrends.
Alles terug gebracht in een rapportage van precies 99 pagina’s

Dit bewonersverhaal is als rapportage bij de raad van Culemborg. Die, overigens, in het hele proces heeft meegedaan, goed volgend, er bij zijn en meepraten middels een raadswerkgroep.
Het College heeft het bewonersrapportage benut om te komen tot een financieel voorstel voor de begroting van 2021.

Hoe gaat dat dan zo in zijn werk?
In augustus 2017 belt Bewoonster Giny Hoogeslag uit het dorp Heeten. “Even babbelen? Koffie? Want eeh… ik wil wel zo’n burgerbegroting”. Dat groeide uit tot een werkgroep van 7 bewoners die een lokaal democratiefestibval organiseerden. Met de prachtnaam ‘Mangs Buj Te Bange’ (Google Translate in het Sallands). Meer dan 120 bezoekers en 7 leuke voorbeelden van democratische vernieuwing. Daarna wed het een werkgroep Burgerbegroting Heeten die met de gemeenteraad van Raalte in gesprek ging. En de werkgroep werd steeds groter. Er kwam zelfs een Comite van Aanmoediging met meer dan 250 mensen. En op de Ponymarkt van Heeten werd met hulp van het paard van werkgroeplid Gerard tal van Heetenaren geronseld. De gemeenteraad van Raalte stelde een bedrag van €10.000 beschikbaar om met een concreet voorstel te komen voor Heeten Begroot. Zo heet het nu. Daarvoor is er een bouwgroep gestart. Naast bewoners zitten er nu ook 2 ambtenaren en 2 raadsleden –op persoonlijke titel- in. Een safari aan gesprekken met beleidsafdelingen, gemeenteteams, alle politiek partijen en meer dan 200 inwoners verder, is Heeten Begroot nu begonnen met het in elkaar steken van een burgerbegroting voor Heeten.
Wel bijzonder, want het is de eerste burgerbegroting in Nederland gestart door bewoners. Dus al die lastige ambtelijke vragen over “hoe krijgen we meer bewoners aan tafel?”, “hoe zit het met draagvlak?”, “eigenaarschap in de wijk /dorp leggen?” kunnen overgeslagen worden.

Het werd tijd, een actueel boek over burgerbegrotingen. Want na enige jaren van aarzelingen is de burgerbegroting nu ook in Nederland aan het groeien. Al meer dan 25 jaar is dat all over the world gaande. Dat kwam ook naar voren in de eerdere publicatie van Joop Hofman zoals ‘Nederland op weg naar de burgerbegroting’ in 2011.

Vanaf 2015 was het noordveluwse Oldebroek de eerste gemeente in Nederland met een burgerbegroting. Bijna gelijk met Antwerpen dat de eerste Belgische stad was. Nu twee jaar later zijn er al 10 gemeenten bezig met een burgerbegroting en nog eens 10 hebben besloten het in te willen voeren.
Het boekje ‘We zijn begonnen’ gaat in op de invoeringslessen van de eerste vijf: burgerbegroting Oldebroek, Antwerpen, Breda, Emmen, Oss. De eerste evaluaties laten zien dat de oplossingen beter zijn, meer van bewoners zijn, de bewonersdeelname ongekend hoog is, dat het hard werken is maar dat deze democratie ook leuk is en dat het geld bespaart.
De Leerkring Burgerbegroting met deelname van 32 gemeentemedewerkers heeft erg geholpen bij het samenstellen van ‘We zijn begonnen’

De gemeente Cuijk wilde een Burgerbegroting. Wethouder Gerard Stoffels was ooit geraakt door een presentatie van Joop Hofman. “Dat wil ik ook”. En vooral omdat hij merkte dat het veel bewoners op de been bracht.
In Cuijk is een zeer divers samengestelde werkgroep van 25 bewoners het hart van de Burgerbegroting-aanpak. Zij bepalen het proces, zij bepalen welke onderwerpen ze willen bespreken met alle inwoners en zij bepalen de gespreksvormen. Rode Wouw begeleidt dit en komt met actievoorstellen.
De werkgroep eeft meer dan 70 onderwerpen waar de gemeente mee bezig is besproken en uiteindelijk terug gebracht tot 20 onderwerpen waarvan zij vond dat die voldoende uitnodigden voor een goed gesprek tussen bewoners. Daarop heeft een digitaal panel van ruim 400 inwoners aangegeven hoe zij die onderwerpen, als gespreksonderwerp, waardeerden. Uiteindelijk heeft de werkgroep gekozen voor 7 onderwerpen die ze op het rooster van de Burgerbegroting willen leggen.
Daar kom nog een extra bij. De gemeente Cuijk presenteert een lijst met bestaand, maar beïnvloedbaar budget van ruim 4 ton. Bewoners van Cuijk mogen in gesprekken aangeven hoeveel geld ze daar van af willen halen voor hun Burgerbegroting. En natuurlijk ook uit van welke begrotingsposten.
Vervolgens gaan de bewoners de eerdere zeven onderwerpen bespreken, daarna prioriteren en een financiële plek geven. Spannend. Het was de eerste keer in Nederland dat bewoners zowel geld verzamelen uit de begroting en budget verdelen over onderwerpen die er volgens hen toe doen
Met meer dan 100 inwoners is in de schouwburg de eerste Cuijkse burgerbegroting gemaakt.

IIn Januari 2014 stelde schepen Willem Frederik Schiltz van Antwerpen aan Joop Hofman de vraag of de Rode Wouw mee wilde helpen met het ontwerpen en invoeren van iets heel nieuws: een burgerbegroting. Op 15 juni van dat jaar opende het VRTjournaal van 8 uur met “iets heel nieuws. In Antwerpen beslissen honderden burgers vandaag over de begroting van de gemeente”.
Inmiddels is Antwerpen aan de vierde ronde toe. Elk jaar groeit de deelname en word het samenstelling diverser. Meer dan 2000 Antwerpenaren doen op allerlei bijeenkomsten mee.

De vraag die 5 maand eerder aan Rode Wouw werd gesteld luidde: “maak een ontwerp voor het uitvoeren van het proces van burgerbegroting in de wijken van het district Antwerpen volgens de kwaliteitscriteria, en stel een leerprogramma op voor medewerkers en voeren dat uit.” In een dynamische werkgroep van 7 mensen is dat geflikt: ontwerpen, vragen stellen, begroting doorakkeren en vertalen, oefenen en veel oefenen, werkvormen bedenken, intrainen medewerkers. En ondertussen werd er achter de schermen gewerkt aan het vrij maken van 10% van de bestaande begroting ten behoeve van de burgerbegroting.

Burgerbegroting Antwerpen is inmiddels een begrip en een inspirerend voorbeeld geworden voor Nederland. Vele Nederlandse gemeenten dalen af naar de stad aan de Schelde om te zien en horen hoe deze democratische vernieuwing nu echt werkt. En het is te merken aan de werkvormen die in Nederland gebruikt worden. Overal anders maar allemaal met een snuifje Antwerpen er in. Het ontwerpproces van de Antwerpse burgerbegroting kenmerkt zich door de spelvormen die per ronde uitgevoerd worden. Niks geen verbale woordenstrijd, maar met behulp van democratische spelvormen en dialoogkaarten heeft iedereen evenveel in de melk te brokkelen.
Het ontwerp voor het uitvoeringsproces is opgedeeld in tweeën: een methodisch ontwerp voor de startbijeenkomsten en een methodiek voor de finalebijeenkomst. In de eerste bijeenkomsten stellen inwoners de agenda van de stad op en delibereren er met elkaar over. In de finalebijeenkomst stellen bewoners de prioriteiten en verdelen het geld tot op één euro nauwkeurig. Inmiddels is de aanpak doorontwikkeld naar een derde ronde: de projectenkeuze. Inwoners dienen zelf projecten in voor de gekozen onderwerpen en maken ook samen de eindkeuzes. Voor 2017 was dan een stevig keuzedebat op een zondag in april, over meer dan 200 projecten